Opšte karakteristike nuklearnog oružja i posledice njegove primene

Pojava vanredne situacije u ratnim uslovima pre svega je u vezi sa primenom sredstava masovnog uništenja (SMU), među kojima najčešću primenu ima nuklearno, hemijsko, bakteriološko oružje, a takođe i savremenije vrste oružja.Usvojeno je da se snaga korišćenog nuklearnog oružja određuje trotilovim ekvivalentom. U zavisnosti od snage nuklearno oružje delimo na pet kalibara: izrazito mali (do 10³ tona trotilovog ekvivalenta), mali (od 10³...10⁴ tona), srednji (10⁴…10⁵ tona), veliki (10⁵...10⁶ tona) i izrazito veliki (preko 10⁶ tona trotilovog ekvivalenta). U zavisnosti od ciljeva koji se ostvaruju primenom nuklearnog oružja, od izgleda i mesta na kojem se nalaze objekti nuklearnih udara, do nuklearnih eksplozija može doći na različitoj visini u vazduhu, na površini zemlje i vode, a takođe i pod površinom zemlje i vode. Na osnovu toga se i izdvajaju sledeće vrste nuklearnih eksplozija: visinske, vazdušne, nadzemne, nadvodne, podzemne i podvodne. 

Visinskom eksplozijom se naziva eksplozija iznad granica troposfere. Visina te granice se, zavisno od geografske širine, menja od 8 do18 km. Najmanja uslovno prihvaćena visina visinske eksplozije iznosi 10 km. Cilj takvih eksplozija je uništavanje različitih vazdušnih i kosmičkih objekata u letu (rakete, avioni), a takođe i narušavanje rada radiotehničkih uređaja. Štetno dejstvo visinskih eksplozija, po pravilu, nema uticaja na nadzemne objekte. 

Vazdušnom nuklearnom eksplozijom se naziva eksplozija u vazduhu na visini pri kojoj bljesak eksplozije ne dotiče površine zemlje, vode. Vazdušne eksplozije se dele na niske ili visoke. Niska vazdušna eksplozija je eksplozija na visini od 35 -100 m, a visoka od 100 m - 10 km. Štetno dejstvo vazdušnih eksplozija usmereno je na nadzemne i nadvodne objekta. Vazdušne eksplozije predviđene su za uništenje ljudi na otvorenom i uništenje manje stabilnih nadzemnih objekata, uključujući i industrijske objekte. Pri vazdušnim nuklearnim eksilozijama deluju sva štetna dejstva, ipak je radijacijski uticaj jak samo u blizini epicentra niske vazdušne eksplozije u prvim časovima posle eksplozije; pri visokoj vazdušnoj eksploziji, uticaj je, čak i u blizini epicentra, slab. Radijacijski uticaj na putu oblaka, pri vazdušnim eksplozijama je slab i nema bitnog uticaja na život i rad. Kako niske, tako su i visoke vazdušne eksplozije praćene kratkotrajnim zaslepljujućim bljeskom koji je moguće videti kada je vedro, i na rastojanju od više desetina kilometara od mesta eksplozije. Odmah za bljeskom na mestu eksplozije pojavljuje se svetleća površina koja se brzo širi i podiže. Jačina bljeska i svetleće površine, posebno na početku pojavljivanja, čak je deset puta jača od Sunca. Svetleća površina po pravilu ima sferičan oblik i zato je često nazivaju vatrena kugla. Radijus vatrene kugle brzo se povećava. Tako 0,3 sekunde posle eksplozije (20 hiljada tona municije) radijus može dostići skoro 100 m, a za 1s - 150 m. Maksimalnu veličinu radijus svetleće površine dostiže za oko 3s posle eksplozije, i ona iznosi 400 m. Pri jakim termonuklearnim eksplozijama, horizontalni dijametar svetleće površine dostiže i do nekoliko kilometara. Podižući se brzinom od oko 100 m/s, svetleća površina sve slabije svetli i postepeno se pretvara u ogroman oblak koji se sastoji od proizvoda eksplozije. Ispočetka oblak je tamne boje. Kasnije postaje sivo-smeđ, usled dioksida azota koji nastaje u zoni eksilozije pri visokoj temperaturi. Hladeći se sve više, oblak postaje sve svetliji, što se objašnjava kondenzacijom vodene pare koja se u njemu nalazi. Kao rezultat brzog podizanja prvo vatrene kugle, a zatim oblaka, za njim se diže struja vazduha koja sa površine zemlje zahvata veliku količinu prašine. Formira se stub prašine čiji dijametar iznosi od nekoliko desetina do nekoliko stotina metara, zavisno od jačine eksplozije. Pri niskim vazdušnim eksplozijam, stub prašine brzo dostiže oblak i sjedinjuje se sa njim. 

Nadzemnom nuklearnom eksplozijom se naziva eksplozija na površini zemlje, a takođe i u vazduhu na manjoj visini, pri kojoj svetleća površina dodiruje površinu zemlje. U zoni u kojoj se svetleća površina i površina zemljišta dodiruju u radijusu od nekoliko stotina metara od centra eksplozije, dolazi do spaljivanja gornjeg sloja zemljišta, koji se pri hlađenju pretvara u šJvaku crne ili sive boje. Hladeći se, svetleća površina se pretvara u oblak koji se brzo podiže. Vazdušne struje koje pri tom nastaju na površini zemlje, uvlače u oblak veliku količinu prašine, zemlje, što dovodi do obrazovanja mnogo jačeg oblaka i stuba prašine nego pri vazdušnoj eksploziji. Stub prašine je od momenta njegovog nastanka sjedinjen sa oblakom eksplozije i daje mu boju tamniju nego pri vazdušnoj eksploziji. Kroz nekoliko minuta posle eksplozije iznad epicentra se obrazuje karakterističan pečurkast oblak čije je ponašanje analogno ponašanju pečurkastog oblaka pri vazdušnoj eksploziji. U zemljištu se obično obrazuje veliki levak, okružen slojem izbačene zemlje. Oblik i veličina levka zavise od visine i jačine eksplozije i od tipa zemljišta. Pri eksploziji municije snage 20 kt na površini sa mekom zemljom (npr.glina) obrazuje se levak čiji dijametar iznosi 80 m, a dubina - 12 m. Pri nadzemioj nuklearnoj eksploziji deluju svi pogubni faktori, pri čemu se u poređenju sa vazdušnim eksplozijama veliki značaj daje radijacijskom uticaju; na istoj udaljenosti od cešra eksplozije slabi uticaj ostalih pogubnih faktora, posebno udarnog talasa (usled procesa koji se odvijaju u zemljištu) i svetlosnog zračenja (uglavnom zbog njegove zasićenosti prašinom). 

Do podzemie nuklearne eksplozije može doći usled nuklearnih nagaznih mina, a takođe i usled primene specijalnih bombi ili raketa koje mogu da prodru u tlo. Eksplozija na dubini od 10 do 15 m smatra se podzemnom eksplozijom na maloj dubini. Pomoću nuklarnih nagaznih mina, podzemna eksplozija se može desiti i na mnogo većoj dubini. U zavisnosti od dubine, podzemna eksplozija može biti praćena izbacivanjem zemljišta, ili bez ikakvog narušavanja površine zemljišta. Podzemna eksplozija je predviđena za uništavanje čvrstih podzemnih objekata i stvaralje teško savladivih prepreka.  Štetno dejstvo nuklearne eksplozije određuje se uticajem  vazdušnog udarnog talasa, toplotnim uticajem svetlosnog zračenja, radijacijskim uticajem i radioaktivnim zagađenjem-kontaminacijom, a takođe i elektromagnetnim impulsom. Raspodela energije među štetnim dejstvima nuklearne eksplozije zavisi od tipa eksplozije i uslova pod kojima do nje dolazi. Pri eksploziji u atmosferi oko 50% energije odlazi na formiranje udarnog talasa, 30 - 40% - na svetlosno zračenje, do 5% na probojnu radijaciju i elektromagnetni impuls i do 15% na radioaktivno zagađenje. Pri neutronskoj eksploziji raspodela energije eksplozije se menja: 8 -10% na formiranje udarnog talasa, 5 - 8% na svetlosno zračenje i oko 85% odlazi na formiranje neutronskog i gama-zračenja (probojna radijacija).