Nastanak ovog štetnog dejstva moguć je u slučaju havarija
u nuklearnim centralama, eksplozija nuklearnog oružja, pri poremećajima u
tehnološkim procesima u proizvodnji i zaštiti na radu pri radu sa izvorima
jonizujućeg zračenja i dr.. Štetna dejstva nuklearne
eksplozije (havarije na radioaktivno opasnom objektu) su visestruka a posebno mesto
zauzima probojno zračenje i radioaktivno pražnjenje. Tako je prilikom havarije u nuklearnoj centrali u
Černobilju došlo do neposrednog ozračavanja zaposlenih i članova
vatrogasno-spasilačkih jedinica u trenutku izbijanja havarije i pri otklanjanju
njenih posledica. Pored toga, veliki deo teritorije Belorusije, Ukrajine, deo
Ruske Federacije bili su izloženi delovanju radioaktivnih supstanci- materija.
I danas se nastavlja njihov štetan uticaj na čoveka, životinje i životnu
sredinu. Probojno zračenje predstavlja snop svih vidova zračenja i neutrona, čije vreme dejstva
ne prelazi 10-15 min od trenutka eksplozije. Jonizirajuća sposobnost
probojnog zračenja karakteriše se ekspozicionom dozom zračenja, izraženom u
kulonima po kilogramu. U praski kao jedinicu ekspozicione doze često se koristi vansistemsku jedinicu, rendgen (R) - količina gama-zračenja
pri kojoj se u 1cm3 suvog
vazduha pri temperaturi 50°S i pritisku 760 mm živinog stuba, obrazuje 2,083x109 par-jona uz
naelektrisanje jednako naelektrisanju elektrona (1 C/kg=3876 R). Jačina ekspozicione doze izražava se u amperima po
kilogramu (1 A / kg). Stepen jačine radijacijskog dejstva uglavnom zavisi od oslobođene doze,
koja se izražava u grejima( Gy), koji
odgovaraju energiji od 1J jonizirajućeg zračenja bilo koje vrste, kojoj je
izložena materija mase od 1kg. Ukoliko se organizam podvrgne uticajima različitih
vidova zračenja primenjuje se pojam ekvivaletne
doze pod kojom se podrazumeva doza kojoj je izložen organizam ili odeća
pomnožena sa odgovarajućim merljivim koeficijentom datog zračenja. Ekvivalentna
doza se izražava u J/kg i naziva se sivert (Sv).
Uticaj jonizujućeg zračenja čovek u prvom
trenutku praktično ne oseća. Stepen njegovog uticaja određuje se na osnovu
vrednosti doze zračenja kojoj je čovek bio izložen, a koja se meri
odgovarajućim dozimetrijskim instrumentima.
U osnovi radijacionih povreda
nalazi se uticaj jonizujućeg zračenja na organizam. Radijacija postaje
jonizujuća i opasna u slučajevima kada je u stanju da prekida hemijske veze
molekula koji čine živi organizam. Jonizujuće zračenje predstavljaju rendgenski
i gama zraci, alfa i beta čestice, kao i neutroni.
Energija koja se dobija
jonizujućim zračenjem naziva se apsorbovana
doza i izražava se u grejima. Apsorbovana doza zavisi od vrste jonizujućeg
zračenja, budući da je biološki uticaj na organizam gama zraka, neutrona, alfa
i beta čestica različit po svojoj aktivnosti. Stoga je pravilnije koristiti
jedinice ekvivalentne doze za izražavanje ukupne dozvoljene doze zračenja pri
radu sa izvorima jonizujućeg zračenja.
Jonizirajuće zračenje pri dejstvu na organizam čoveka može izazvati dve
vrste efekata:
- determinirani (granični) efekti - radiacione bolesti,
opekotine, katarakta, sterilitet, anomalije u razvoju ploda i dr.
- stohastički (izvan granica) efekti - maligni tumori,
leukemija, nasledne bolesti. Pri normalnim uslovima eksploatacije izvora
jonizacije granične doze uticaja određuju se na osnovu „normi radijacijske
bezbednosti". Kao norme
radiološke bezbednosti za profesionalno izložena lica i stanovništvo određene su sledeće osnovne
granice efektivne doze ozračenosti: a) za profesionalno
izložena lica – 20 mSv/po god. za za period od 5 uzastopnih godina, ali da u
nijednoj godini efektivna doza ne pređe
vrednost od 50 mSv;
b) za stanovništvo – 1 mSv/po god. Izuzetno u slučaju vanrednog događaja može biti
odobreno prekoračenje u pojedinačnoj godini pri tome srednja godišnja vrednost
u toku 5 uzastopnih godina ne pređe 1
mSv.
U svakodnevnom
životu čovek prilično često dolazi u kontakt sa jonizirajućim zračenjem (gledanje filma
na TV-u; rendgenografija
grudnog koša, zuba, želudca; endgenografskatomografija i dr.) Pri radijacijskoj havariji, stepen štetnog dejstva zavisi
od ekspozicione doze zračenja, trajanja ekspozicije, površine tela izložene
zračenju, opšteg stanja tela. U određivanju dozvoljenih doza zračenja uzima se u obzir da li je zračenje jednosmerno ili višesmerno.
Pri jednosmernom zračenju (u prva 24 sata
posle havarije) razlikujemo 4 stepena radijacionog oboljenja.Radijacijska
pražnjenja-kontaminacija pojavljuje se kao rezultat
oslobađanja radioaktivnih supstanci iz
radioaktivne prašine. Za razliku od drugih štetnih dejstava-efekata nuklearnih eksplozija (havarije na potencijalno opasnim objektima) radijacijsko pražnjenje-kontaminacija zahvata veliku površinu i daljine, uticaj je dugotrajan i teško
se otkrivaju radioaktivne materije
koje su bez boje, mirisa i drugih spolja vidljivih karakteristika. Kretanje radioaktivne prašine zavisi od pravca
i brzine vetra, reljefa teritorije itd.
U sastavu radioaktivne prašine štetno dejstvo imaju γ
- zraci koji izazivaju spoljašnje
zračenje; β - čestice koje su pri
spoljašnjem uticaju štetne za kožu, a pri unutrašnjem - za
organe; α - čestice predstavljaju opasnost pri unošenju u organizam.
Doze γ -
zračenja koje izazivaju oboljenja pri radijacijskim pražnjenjima iste su kao i pri prodornoj radijaciji. Pri spoljašnjem uticaju β - čestica kod ljudi najčešće dolazi do povrede
kože na rukama, u oblasti
vrata, na glavi. Do unutrašnjih povreda kod ljudi i životinja, izazvanih α i β - česticama dolazi prilikom
njihovog dospevanja u organizam, uglavnom putem hrane.
Radioaktivne materije su skoncentrisane u
štitnoj žlezdi (1000 — 10000 puta više nego u drugim organima), jetri (10 — 100
puta više), što dovodi do njihovog jakog zračenja koje može izazvati ili
pucanje tkiva ili pojave otoka (štitne žlezde) ili narušavanje funkcija (jetra
i dr.). Radioaktivna prašina
zagađuje-kontaminira zemljište i biljke.
U zavisnosti od količine čestica na biljkama se može zadržati 8 — 25%
radioaktivne prašine pale na zemlju. Radijacijski uticaj kod biljaka
manifestuje se usporenim rastom i razvojem, smanjenjem plodnosti, smanjenjem
reproduktivnog kvaliteta semena, krtole. Pri velikim dozama zračenja moguće je
sušenje biljaka. Pri dozi ozračenja od 100 jedinica i više razvija se akutna
radijaciona bolest različitog stepena težine. Doze ozračenja od 600-700
jedinica smatraju se praktično smrtonosnim.